3. Włas. ks., następnie królewska; w końcu duch. [1065-1155] gród N.R. wymieniony w rzekomym nadaniu Bolesława Śmiałego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie (K nr 22); 1260 Jakub kaszt. rac. (ZDP nr 17); 1374 zgoda między Władymirem dz. z Ciecierska i Mroczkiem kaszt. rac., dz. z Witkowa [Miłaków] w sprawie budowy młyna na rz. Strudze obok R.: Władymirowi poleca się rozebrać młyn, gdyż przysparza szkody (AG perg. 3379); 1428 Mikołaj z R. (AC II nr 1002); 1439 → p. 4; 1451 ks. Włodzisław I darowuje małżonce ks. Annie m. in. m. R. z wsiami przynależnymi Kroczewo i Szasty jako dobra oprawne (L nr 196); 1466 Jan z Mlic pkom. płoc. darowuje szl. Stanisławowi z Tysek swemu rezydentowi resztki ról w R., kupione niegdyś przez jego brata ur. Goliasza marszałka od kuchmistrza Jarosława, który otrzymał je od ks. Włodzisława (ADP perg. 327); 1468 Mikołaj s. Świętosława z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 191); 1469 Szczepan s. Stanisława z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 197); 1471 Jan s. Szczepana z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 205); 1473 Marcin z R. komendarz w Daniszewie (Ep. 10, 141); 1476 król Kazimierz Jagiellończyk darowuje ks. Annie wdowie po ks. Włodzisławie w dożywocie zamek Koło wraz z wieloma wsiami w zamian za zamek Sochaczew, miasto R. z przedmieściem Szasty i wieś Kroczewo, które posiadała tytułem wiana (L nr 232; MS I nr 1351); 1481 miasto R. w posiadaniu króla polskiego (Ep. 10, 204); 1484 Jan z R. pisarz kancelarii dworu [bpa płoc.] (Ep. 10, 332); 1487 Marcin s. Alberta z R. student Uniwersytetu Krakowskiego, Jakub s. Bartłomieja z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 282); 1489 król Kazimierz Jagiellończyk zabezpiecza Hieronimowi i Piotrowi z Nowego Miasta dług m. in. na mieście R. (MS I nr 2060); 1494-1497 Michał z R. kanonik płoc. (Ep. 15, 87v, 116); 1495 Jakub sufragan płoc. i pleban w m. królewskim R. odkupuje za zgodą króla Jana Olbrachta od ucz. Małgorzaty z Wyszogrodu, żony Jakuba Parzymięso, i jej syna pewne role w R., darowane przez ks. Włodzisława swemu kuchmistrzowi, z przeznaczeniem dla biedoty w par. R. (ADP perg. 394; MS II nr 551); 1496 R. z przyległymi wsiami jest tenutą starostwa sochaczewskiego; w latach następnych jest zastawiany za osobnymi kontraktami (LP XXVI); 1496 król Jan Olbracht kwituje Sławka z Niemgłów kaszt. i star. sochaczewskieogo z zadośćuczynienia za czynsze ze starowstwa soch. i z miasta R. (MS II nr 574); 1496-1512 Michał z R. bp tytularny margaryteński, sufragan płoc. (ZDP nr 273, 338); 1501 król Jan Olbracht sprzedaje Mikołajowi Kossobudzkiemu kanclerzowi kościoła płoc. m. królewskie R. z wsią przyległą Kroczewo za 1000 fl. węg. z pr. odkupu (AG perg. 937; MS II nr 1541; L nr 270); 1503 król Aleksander Jagiellończyk zabezpiecza Mikołajowi z Bartnik kustoszowi kościoła płoc. i sekretarzowi królewskiemu 100 fl. węg. na mieście R., które wypłaci mu Mikołaj z Kossobud dzierżawca R. (MS III nr 945); 1504 król Aleksander Jagiellończyk zabezpiecza Mikołajowi z Kossobud kanclerzowi kościoła płoc. 500 fl. węg. na dobrach miasta R. dzierżawionych przez tegoż kanclerza (MS III nr 1223); 1505 król Aleksander w obecności dzierżawców miasta R. z jednej strony: Mikołaja z Bartnik kustosza kościoła płoc. i sekretarza królewskiego, Ninogniewa z Kryska wojewody płoc., Jakuba Łaszewskiego kasztelana rac., Jana Lacha z Kinik kasztelana sierp. oraz burmistrza i rajców miasta R. z drugiej strony zatwierdza dekret dotyczący czynszów (MS III nr 2018); Prokop Sierpski otrzymuje pozwolenie wykupienia od Jana Kossobudzkiego miasta R. z przyległymi wsiami (MS III nr 2092); 1512 miasto królewskie R. dzierżawione przez Mik. Kossobudzkiego zostaje wymienione frymarkiem z bpstwem płoc. na m. Kock i przyległe dobra w z. lubelskiej (MS IV/1 nr 1701, 1702); 1515 bp płoc. otrzymuje potwierdzenie króla na powyższą zamianę (Kap. P 50, 125; MS IV/1 nr 2453); 1517 bp płoc. okłada Andrzeja Golczewskiego interdyktem za zniszczenia dokonane na mieście R., należącym do dóbr stołowych bpstwa (Ep. 2, 252); kapituła [płoc.] ma zlustrować dobra pewnych szlachciców obok R., z którymi bp płoc. ma dokonać zamiany dóbr (Kap. P 50, 132); 1531: szos – 19 1/2 kopy gr (RP 41, 111v).

Mieszczanie. 1452 Pełka z R. [późniejszy burmistrz] (MK 337, 99v); 1472 opatrzny Wojciech krawiec, rajca i mieszcz. z R. (AC II nr 896); 1487 sław. Katarzyna Pełczyna z R. z braćmi Janem i Wawrzyńcem Rzącami z Płońska sprzedają wójtostwo w Płońsku (MK 6, 208v); 1516 opatrzny Stan. Juszek mieszcz. z R. posiada majętność wartości 8 kóp gr (Ep. 149, 227); ucz. Jan Rogala mieszcz. rac. miał 5 dzieci, z których żyje tylko Ambroży w Płocku; temuż leguje w testamencie dom z ogrodem, bydło, wszelkie domestica i pieniądze na kościół; testament sporządził Jan Falka pisarz miejski, jednym ze śwd. był Maciej Wyżga mieszcz. rac. (Ep. 149, 258v); ucz. Piotr Wiechotkowicz z R. (Ep. 2, 153); 1517 w sprawie ucz. Katarzyny Papiny z R. przeciwko mężowi ucz. Stanisławowi Żabczycowi występują jako świadkowie ucz. Jan Czeniądz z R., ucz. Leonard szewc z R. (Ep. 149, 274v-275v); ucz. Stan. Mioduski mieszcz. z R. (Ep. 2, 276).

4. 1425 → p. 1; 1439 miasto książęce R., lokowane na nowo przez ks. Siemowita IV, otrzymuje pełne pr. chełm. z czynszem po 24 gr w półgr. i po 4 korce owsa (MK 336, 83); 1447 rajcy miasta R. zobowiązują się zapłacić ks. Włodzisławowi 40 kóp gr w szelągach (MK 335, 133v); 1452 Zawisza s. Zawiszy z Kondrajca sprzedaje szl. Mikołajowi z Bojanowa wójtostwo w R. z 2 wł. i ogrodem za 124 kopy gr w szelągach (MK 337, 102); 1516 bp płoc. zawiera kontrakt z osobami mającymi pr. do wójtostwa w R.: Wojciech Bojanowski wicedziekan płoc. ma otrzymać za 1/2 wójtostwa 40 kóp gr w półgr. od szl. Macieja Kossobudzkiego za dzies. kupione od bpa we wsiach Rzewin, Kaczorowy, Opinogóra [?] i Arcelin; Mik. Bojanowski za 1/4 wójtostwa ma otrzymać 23 kopy gr w półgr. i 15 gr, których cz. ma wypłacić mu pleban w Sulerzyżu, faktor klucza dzies. jonieckiego; Wojciech i Zofia, dzieci zm. Stan. Bojanowskiego, mają dać 23 kopy gr za 1/4 wójtostwa; w wypadku gdy druga żona tegoż Stanisława, szl. Anna Śniegocka będzie miała 1/4 części Stanisława, wtedy dzieci tegoż i rzeczona Anna będą mieli po 11 kóp gr w półgr. bez 11 gr, po czym wzmiankowany Mik. Bojanowski otrzymuje wymienioną sumę 16 kóp gr bez 11 gr przypadającą wymienionym dzieciom zm. Stanisława Bojanowskiego, a swoim bratankom; długi po zm. Stanisławie są następujące: szl. Janowi Wysselowi – 2 kopy gr w szelągach, kmieciowi z Osieka – 1/2 kopy gr w szelągach, Janowi Kózce mieszcz. w Radzanowie – 34 gr w szelągach, Niwskiej mieszcz. w R. – 6 gr w szelągach, Maczkowej w Szastach – 6 gr w szelągach, Sępolskiej – 1 kopę gr w szelągach, ogółem 3 kopy gr w półgr. i 12 gr w szelągach, z których rzeczona Anna ma zapłacić 48 gr. Dotychczasowi właściciele mieli otrzymać wszystkie zboża ozime i jare z pól wójtostwa, z wyjątkiem tych, które uprawiali faktor dzies. i mieszczanie, po czym mieli przekazać bpowi płoc. wszelkie przywileje dotyczące wójtostwa (Ep. 2, 156-157); bp płoc. wykupuje wójtostwo w R. z młynem, dworem, ogrodami wokół, którego wartość przewyższa 200 kóp gr. (Kap. P 50, 131v).

5. 1429, 1431 → p. 1; 1437 Jakub pleban w R. (MK 336, 67); 1450 Andrzej ze Zbyszyna, kapelan dworu ks. Włodzisława I zaprezentowany przez tegoż na plebanię w R.; protestuje przeciwko temu Piotr Lula wikariusz wieczysty dziecezji warsz. (Ep. 5, 48); 1472 opatrzny Wojciech krawiec, rajca i mieszcz. rac., w imieniu swoim i innych witryków kościoła par. Ś. Wojciecha w R., sprzedaje kapitule łowickiej dzwon kościelny za 30 kóp gr w szelągach (AC III nr 896); 1481 zm. ksiądz Mikołaj bakałarz sztuk, rektor [kościoła par. w R.] (Ep. 10, 204); 1487 Jakub bp margaryteński i sufragan płoc., proboszcz w R. przywłaszcza sobie dzies. należące do wikariuszy płoc. (ADP perg. 379); 1504 pleban w Zakroczymiu odstępuje parafię tamże w zamian za parafię w R. (Ep. 16, 202-202v); 1509 discr. Paweł Gocłowski rektor szkoły par. w R. (Ep. 6, 81); 1516 discr. Jan z Chądzyna rektor szkoły par. w R. (Ep. 149, 258v); 1517 bp płoc. wysyła rewizorów dla oceny dzies. wartości 12 kóp gr, przyznanych mansjonarzom w R. przez bpa (Kap P 50, 131v); 1518 pr. patronatu kościoła par. w R. nadane wieczyście starostom płońskim (MS IV/1 nr 2819); matka szl. Mikołaja Lacha z Kinik leguje 1/2 kopy gr na szpital w R. (Ep. 2, 353-354); 1520 discr. Stanisław rektor szkoły w R. (Ep. 2, 552); 1598 kościół par. pod wezwaniem Ś. Wojciecha, inny kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (WP 5, 380v-381).

6. W kościele Ś. Wojciecha w R. od dawnych czasów odprawiano sejmiki ziemskie (PG 97, 638).

7. 1437-1519 (Z II nr 2536; MK 336, 67; MK 340, 163; Ep. 9, 121v; Ep. 10, 142; Ep. 11, 17v, 19v; Kap. P 50, 43, 131v; Ep. 15, 44, 50v, 109; Ep. 16, 252v; Ep. 7, 46; PT 1, 162v; Ep. 2, 160, 439).

8. X-XII w. grodzisko w R. zw. przez ludność miejscową „Wodną Górą”, zlokalizowane wśród podmokłych łąk rz. Raciążnicy. Pierwotne miasto miało prawdopodobnie kształt owalny. Ponieważ zbudowane zostało na grząskim i bagnistym gruncie, teren pod wały był specjalnie wiązany. Przy wjeździe do grodu droga moszczona była belkami i deskami. Majdan nie zabudowany. Materiał zabytkowy: ceramika, kości zwierzęce, nieliczne przedmioty żelazne, krótkie wiosło drewniane od łodzi-dłubanki (GMP 108).